Blog

Czy zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku?

Na to pytanie odpowiedzi udzielił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 marca 2017 r., sygn. akt. III CZP 110/16, w której wskazał, iż dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą i uprawnionym do zachowku spadkobiercą, zgodnie z treścią art. 1048 k.c.

Syn udał się do notariusza celem sporządzenia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy nim a jego ojcem. Notariusz odmówił sporządzenia takiej umowy, wskazując, iż byłaby ona sprzeczna z prawem. Syn wniósł zażalenie, zaś sąd powziął wątpliwości prawne, co do dopuszczalności zawarcia takiej umowy i zwrócił się do Sądu Najwyższego z następującym pytaniem prawnym: „Czy w świetle zakazu sformułowanego w art. 1047 k.c. dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą i uprawnionym do zachowku spadkobiercą ustawowym, na podstawie stosowanego odpowiednio art. 1048 k.c.”?

Sąd Najwyższy w treści uzasadnienia powołanej uchwały wskazał, że: „kodeks cywilny przewiduje możliwość zrzeczenia się wyłącznie dziedziczenia ustawowego. Zgodnie z art. 1048 k.c., spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Przepis ten, ustanawiający wyjątek od wyrażonego w art. 1047 k.c. zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej, nie przewiduje wprost możliwości zrzeczenia się prawa do zachowku.(…) Umowa zrzeczenia się prawa do zachowku znalazła swoje miejsce w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, który w wyroku z dnia 25 lipca 2013 r., P 56/11 (OTK-A Zb.Urz. 2013, nr 6, poz. 85), stwierdzającym zgodność z Konstytucją art. 991 k.c., uznał expressis verbis za dopuszczalne na gruncie art. 1048 k.c., przy zastosowaniu rozumowania a maiori ad minus, zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. Przyznanie możliwości umownego zrzeczenia się takiego prawa uznał za niezbędne z punktu widzenia zapewnienia proporcjonalności ingerencji, jaką stanowi prawo do zachowku w chronione konstytucyjnie prawo do dziedziczenia.(…) Pojęcie „umowy o spadek”, którym posługuje się art. 1047 k.c., odpowiada pojęciu „umowy dziedziczenia”, funkcjonującemu w doktrynie zamiennie. Umową dziedziczenia sensu largo jest każda umowa mająca wpływ na dziedziczenie, zarówno stanowiąca podstawę dziedziczenia, jak i wyłączająca dziedziczenie po danej osobie, czyli tzw. negatywna umowa dziedziczenia, np. umowa o zrzeczenie się dziedziczenia lub zrzeczenie się prawa do zachowku. Umowy takie co do zasady są zakazane, z wyjątkiem, który art. 1048 k.c. czyni dla umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia to w tym szerokim ujęciu również umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku. Zrzeczenie się prawa do zachowku nie jest zrzeczeniem się części dziedziczenia, lecz odrębnym prawem stanowiącym pochodną prawa do dziedziczenia. W konsekwencji, skoro zrzeczenie się dziedziczenia zawiera w sobie implicite zrzeczenie się zachowku, to maiore ad minus można skutki takiego zrzeczenia ograniczyć i na podstawie z art. 1048 k.c. zrzec się jedynie prawa do zachowku. Nieuzasadniona jest krytyka poglądu dopuszczającego umowę zrzeczenia się prawa do zachowku z powodu negatywnych skutków, jakie umowa ta może wywołać wobec pozostałych spadkobierców, a więc osób niebędących jej stroną. Wbrew temu twierdzeniu zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku nie wpływa na sytuację prawną pozostałych spadkobierców; nie pozbawia ich prawa do zachowku ani nie wpływa na wysokość roszczeń, jakich mogą dochodzić. Zrzekający się prawa do zachowku, do którego nie odnosi się art. 99 2 k.c., zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 991 k.c., nakazującą przy oznaczaniu części spadkowej będącej podstawą ustalenia zachowku uwzględnić wszystkich spadkobierców ustawowych, jest brany pod uwagę przy obliczaniu zachowku innych uprawnionych. Ma to ten skutek, że ograniczenie zrzeczenia się tylko do zachowku wyłącza zachowek zrzekającego się, ale nie powoduje pojawienia się nowych uprawnionych do zachowku. Zasadnicza różnica między zrzeczeniem się dziedziczenia a zrzeczeniem się prawa do zachowku objaśniająca jej sens gospodarczy, polega na tym, że zrzekający się dziedziczenia nie jest brany pod uwagę przy oznaczaniu części spadkowej, będącej podstawą ustalenia zachowku (art. 992 k.c.), co powoduje zwiększenie zachowku innych uprawnionych. Wyłączenie dopuszczalności umowy o prawo do zachowku, które ze względów wcześniej omówionych nie ma gruntownego i przekonującego uzasadnienia, naruszałoby zasadę swobody testowania. Umowa o zrzeczenia się prawa do zachowku zwiększa swobodę testowania przyszłego spadkodawcy o wartość zachowku, a jednocześnie zmniejsza obciążenie spadku długiem o pokrycie roszczeń o zachowek. Ma to szczególne znaczenie przy planowaniu sukcesji pokoleniowej w przedsiębiorstwie, gdzie realizacja roszczeń zachowkowych może zagrozić płynności finansowej przedsiębiorstwa i jego integralności gospodarczej, a w skrajnych przypadkach prowadzić do likwidacji przedsiębiorstwa, wbrew woli spadkodawcy co do losów majątku po jego śmierci. Umowy takie są przy tym instrumentem pozwalającym zminimalizować lub w ogóle wyeliminować spory dotyczące sukcesji powstające po śmierci spadkodawcy (…).”

Orzeczenie opublikowane zostało na stronie www.sn.pl

wpis opublikowany: styczeń 2018 r.